Zamki

"Orle Gniazda" - zamki Powiatu Zawierciańskiego

Największą atrakcją Powiatu Zawierciańskiego są z pewnością ruiny średniowiecznych zamków zwanych "Orlimi Gniazdami", które są doskonale wkomponowane w otaczające je skały i wzniesienia. Większość zamków wzniesiono za panowania króla Kazimierza Wielkiego, a następnie rozbudowano w kolejnych wiekach. Mają ciekawą, często dramatyczną historię. Owiane są legendami pełnymi złych i dobrych duchów. Niestety większość tych warownych zamczysk nie oszczędziła machina dziejów - były palone i plądrowane w czasie licznych najazdów wrogów Korony, a szczególnie wojsk szwedzkich w XVI i XVII wieku. Obecnie można podziwiać jedynie ruiny tych monumentalnych budowli obronnych, które wciąż świadczą o swej minionej świetności i kunszcie dawnych architektów oraz strategów.

Ruiny Zamku Ogrodzienieckiego w Podzamczu z XIV wieku

Ruiny tego zamku, zwanego często "małym Wawelem" są jednymi z największych w Polsce. Świadczą o dawnym znaczeniu i potędze tej warowni. Wznoszą się na północnym zboczu Wzgórza Zamkowego, którego najwyższy szczyt sięga 512 m n.p.m. Przepiękne ruiny Zamku Ogrodzienieckiego są otoczone licznymi ostańcami skalnymi tworzącymi piękny, niezapomniany i pełen czaru widok Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.

Pierwszymi właścicielami zamku byli przedstawiciele rodu rycerskiego Włodków Sulimczyków. W 1523 roku Jan Boner - burgrabia i żupnik krakowski kupił zamek, który po jego śmierci przeszedł w ręce jego bratanka Seweryna Bonera. Nowy właściciel w latach 1520-1545 wzniósł wspaniały renesansowy zamek na miejscu dawnej warowni średniowiecznej Włodków Sulimczyków. Po śmierci Seweryna zamek przeszedł w ręce jego syna Stanisława, który rozszerzył go w latach 1550-1560 o tzw. Kurzą Stopę i majdan. Jako wiano córki Seweryna Bonera – Zofii w 1562 roku zamek trafił w ręce marszałka wielkiego koronnego Jana Firleja. Około 1587 roku zamek został zajęty przez wojska arcyksięcia austriackiego Maksymiliana - pretendenta do tronu Polski. Podobnie jak pozostałe warownie "Orlich Gniazd" zamek został obrabowany i częściowo spalony przez wojska najeźdźców. Cztery lata później zamek został sprzedany Stanisławowi Warszyckiemu - kasztelanowi krakowskiemu, a około 1695 roku jako wiano przeszedł na własność rodziny Męcińskich. W roku 1702 zamek został strawiony przez pożar wzniecony przez wojska szwedzkie Karola II. Niestety rodziny Męcińskich nie było stać na utrzymanie zamku, w związku z czym sprzedano go. Kolejni właściciele zaniedbywali zamek doprowadzając go do kompletnej ruiny i ostatecznie opuścili jego mury w 1810 roku.

Niegdyś zamek posiadał trzy kondygnacje, jednakże do czasów współczesnych zachowały się jedynie trzy najniżej położone izby gotyckie z XV wieku i tylko jedna z nich nakryta jest sklepieniem.

Renesansowy zamek Seweryna Bonera pełnił podwójną funkcję: reprezentacyjną oraz warowną i można zaliczyć go do typu warowni ufortyfikowanej systemem bastejowym. Pod względem architektonicznym zamek ten jest najbardziej interesującą budowlą na całej Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej. Przy budowaniu nie trzymano się żadnego porządku geometrycznego, gdyż bezimienni budowniczowie musieli wykorzystać miejsce na skałach i wśród skał, co wówczas było podyktowane względami obronnymi, a współcześnie ma walor niepowtarzalnego piękna krajobrazu. Zamek otoczony był dwoma wałami obronnymi tworzącymi warowne obwody, których resztki można oglądać do dziś.

Administratorem zamku jest "Zamek" Sp. z o.o. w Ogrodzieńcu. Więcej informacji o zamku oraz o imprezach plenerowych organizowanych w okresie od wiosny do jesieni w jego murach znaleźć można na stronie https://www.zamek-ogrodzieniec.pl/.

W pobliżu zamku znajduje się zrekonstruowany średniowieczny Gród Królewski na Górze Birów w Podzamczu. Drewniane grodzisko usytuowane jest na północ od ruin ogrodzienieckiej twierdzy i jest udostępnione dla zwiedzających.

Ruiny zamku "Bąkowiec" w Zawierciu-Łężcu

(na terenie Ośrodka Rekreacyjnego "Morsko")

Zamek Bąkowiec w Morsku należy do przygranicznego łańcucha obronnych twierdz dawnej Rzeczpospolitej. Początki zamku nie są udokumentowane, ale najprawdopodobniej ta mała forteca obronna istniała co najmniej od XIV wieku.

Pierwsza wzmianka o Bąkowcu pochodzi z 1390 roku, kiedy jego właścicielem był Mikołaj Strzała. Z zapisków wynika, że prawdopodobnie w latach 1418-22 burgrabią zamku był Piotr, a od 1413 do 1434 roku zamek bąkowiecki był we władaniu Jana z Sieciechowic. Następnie strażnica wraz z przynależnymi dobrami przeszła w ręce kasztelana sądeckiego - Krystyna z Koziegłów i jego potomnych, a ostatecznie dostała się we władanie rodziny Giebułtowskich. Na początku XVI wieku Włodowie wznieśli tu nowy murowany zamek.

Od XVII wieku warownia zaczęła popadać w ruinę. Obecnie możemy podziwiać tylko resztki zameczku wzniesionego na grzbiecie samotnej, niedostępnej skały, której długość wynosi około 100 metrów, szerokość niecałe 10 metrów, a wysokość sięga kilkudziesięciu metrów.

Ruiny zamku w Smoleniu z XIV wieku

Zamek smoleński jest jednym z najstarszych na Jurze, gdyż jego historia sięga aż XIII wieku. Wznosi się na szczycie najwyższej w okolicy góry wapiennej (486 m n.p.m).

Wybudowanie zamku przypisuje się rodowi Toporczyków z Pileckich z Ottonem na czele. Po Pileckich zamek odziedziczyli Padniewscy, z których Wojciech wybudował w 1610 roku nowy zamek w stylu renesansowym w pobliskiej Pilicy. Smoleń jest typem zamku samoistnego, będącego świadkiem minionej epoki, który został wzniesiony przy głównej drodze prowadzącej z Krakowa na Śląsk, zapewniając tym samym bezpieczeństwo kupcom oraz zabezpieczając zachodnie granice Małopolski. Zamek należący do pierwszych warowni został wybudowany z kamieni wapiennych bez ociosywania i posiada cechy zamku małopolskiego.

Mały kamienny zameczek górny mieści się na najwyższej skale, której ściana południowa opada w przepaść. Wieża górująca nad całą okolicą była punktem obserwacyjnym. Do zamku górnego wiodła kręta ścieżka po stromej skale i pięciu kamiennych stopniach. Zamek górny stał w całości jeszcze w XIX wieku. W lewym narożniku od wejścia mieścił się piec kominkowy, którego ślady są widoczne do dziś. Po prawej stronie mieściły się okna, a na połączeniu budynku z wieżą widoczny jest głęboki wykop w skale.

Poniżej skały po obu stronach zamku górnego powstały najprawdopodobniej w I połowie XIII wieku (o czym świadczy cegła umiejscowiona w sklepieniach okien i niektórych partiach ścian części mieszkalnej) - dwa zamki dolne silnie ufortyfikowane nazywane też zamkami niskimi.

Przypuszczalnie założenie pobliskiej Pilicy i szybki rozwój osady sprawił, że zamek w Smoleniu stracił swoje znaczenie i wkrótce został opuszczony. Zamek został zniszczony podobnie jak wszystkie "Orle Gniazda" podczas potopu szwedzkiego przez pożar w 1656 roku.

Niewielkich rozmiarów smoleński zamek pełnił ważną funkcję obronną dzięki swemu położeniu. Dzika i malownicza okolica dodawała mu posępnego uroku. Wysokie mury otaczające zamek zachowały się niemal w całości, lecz z mieszkalnych budynków pozostały zaledwie ruiny, a całość świadczy o dawnym znaczeniu rodu Toporczyków Pilickich.

Ruiny zamku w Udorzu z XIV wieku

W 1365 roku zakon bożogrobców przekazał Udórz rodzinie Długoszów herbu Wieniawa, którzy najprawdopodobniej wznieśli tutaj zamek murowany. W połowie XV wieku zamek był własnością Mikołaja Długosza, a w 1581 roku przeszedł on w ręce Andrzeja Korycińskiego. Do dziś nie wiadomo kiedy zamek został opuszczony i dlaczego popadł w ruinę.

Fragmenty ścian murowanego zamku rycerskiego wzniesionego na planie nieforemnego pięcioboku widnieją na szczycie góry zwanej Zamczyskiem pośród gęstwiny Lasu Kleszczowskiego. Skała z ruinami dawnego zamku wznosi się nad potokiem Udorka w ostrym zakolu leniwie płynącej rzeczki. Do zamku o powierzchni 600 m² wjeżdżało się od strony wschodniej.

Przeprowadzone badania historyczne dowodzą, że warownia tak naprawdę nigdy nie została ukończona. W pobliżu ruin znajdują się wały przedhistorycznego grodziska.

Zbójecki zamek Okiennik Wielki

W okolicach Skarżyc możemy podziwiać samotną skałę z charakterystycznym "oknem", od którego zwana jest Okiennikiem Wielkim. Od strony północnej i wschodniej skała wznosi się na wysokość kilkunastu metrów. Wciąż nie ustają dyskusje, spory historyków i archeologów na temat tego czy naprawdę istniał tu kiedyś zamek.

Niektórzy twierdzą, że idealnym miejscem dla tego XIV wiecznego zbójeckiego zamku była właśnie skała Okiennik. Za istnieniem warowni przemawia również sztucznie usypany niewielki majdan od zachodniej strony skały. Część badaczy doszukuje się również w wyżłobieniach skalnych śladów mocowań drewnianej konstrukcji mieszkalno-obronnej.

Wieża w Ryczowie

Na 16-to metrowym ostańcu skalnym we wsi Ryczów mieściło się kiedyś słowiańskie obronne grodzisko wybudowane w połowie XIV wieku. Na szczycie skały możemy podziwiać resztki murów dawnej strażnicy obronnej wzniesionej na planie wieloboku zbliżonego do trapezu. Rozbudowane podzamcze było otoczone fosą, która miejscami rozlewała się na ponad 10 metrów, a jej głębokość sięgała 5 metrów. Od strony zewnętrznej fosę wzmacniały ogromne wały z drewnianym częstokołem. Wewnątrz umocnień znajdował się dziedziniec, na którym mieściły się drewniane pomieszczenia straży.

Strażnica była jednym z punktów oporu w systemie obrony granicy od strony czeskiej stworzonym przez Kazimierza Wielkiego. Obwałowania wokół grodziska miały najprawdopodobniej formę umocnień drewniano-ziemnych. Fortyfikacja posiadała wieżę, basztę oraz majdan gospodarczy. Budynek najprawdopodobniej pełnił funkcję pomieszczenia dla dowódcy i garnizonu oraz punktu stałej obrony. Trudno jednak dociec gdzie znajdowało się wejście. Najprawdopodobniej budynek miał charakter zamknięty i do jego środka można się było dostać po linach lub po drabinach.

Do dziś nie wiadomo kiedy i z jakich powodów fortyfikacja została opuszczona. Najprawdopodobniej powodem mogło być spalenie grodziska, ewentualnie fortyfikacja przestała pełnić funkcję systemu obronnego na granicy ze Śląskiem.

Niestety w latach międzywojennych wraz ze skałą runęła część wieży od strony północno-wschodniej. Dopiero po 1960 roku przeprowadzono prace konserwatorskie zabezpieczające resztki ruin. Współcześnie zachowały się dobrze widoczne podstawy muru umożliwiające odczytanie zarysu obiektu.

Wszystkie zamki Szlaku Orlich Gniazd można również zobaczyć z bliska odwiedzając.

Park Miniatur - "Ogrodzieniec"

Znajduje się on w miejscowości Podzamcze, tuż u stóp malowniczo położonych ruin Ogrodzienieckiego Zamku.

W Parku zobaczyć można Szlak Orlich Gniazd w skali 1:25 rozciągający się od Krakowa, aż po Częstochowę. Makiety zamków i warowni odtworzone zostały zgodnie z prawdą historyczną, a samo wykonanie makiet poprzedziły wielomiesięczne poszukiwania i opracowywania dokumentacji historycznej (na zdjęciu: miniatura zamku w Bobolicach).

Obiekty, które są prezentowane w Parku Miniatur zostały umieszczone w otwartej przestrzeni, ponieważ oprócz samych budowli odtworzone zostało interesujące ukształtowanie Jury - malownicze doliny i kaniony o spadzistych stokach oraz urwiste skalne ściany, na których usadowione są zamki.

W Parku Miniatur można zobaczyć także repliki machin oblężniczych z okresu średniowiecza m.in.: katapultę, balistę – rodzaj kuszy na kołach, a także trebusz – efektowną machinę miotającą pociski przypominającą mechaniczną procę. Prezentowane machiny zostały wykonane w skali 1:1, dzięki czemu przybliżają sposoby prowadzenia walk zbrojnych z XIV, XV i XVI wieku.

Dla najmłodszych przygotowano Królewski Plac Zabaw (korzystanie z placu zabaw jest wliczone w cenę biletu)!

Więcej informacji na stronie http://www.park-ogrodzieniec.pl/.

Opracowano na podstawie:

J. Abramski, Zawiercie i jego ulice, Zawiercie 1991r.

B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1974r.

A. Matuszczyk, N. Orliński, J. Zinkow, "Małopolska południowo-zachodnia, Warszawa 1991r.

R. Sypek, Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

Foto: M.I.Wachowicz, S. Smolny, I. Kuźniak, , W. Pucek.